|
یاد آوری ما
سهراب شهید ثالث کار گردان صاحب سبک ایرانی چند سال
قبل از انقلاب، در اثر اختلافی که با وزارت فرهنگ وهنر
پیدا کرد تاب تحمل نیاورد ایران را ترک گفت و هرگز به
ایران برنگشت. نویسنده ی سلام سینما در مقدمه مطلبش
می نویسد:
«نوشته زیر کوششی است در جهت معرفی این فیلمساز برجسته
و مؤلف سینمای ایران که با تمامی نبوغش، غریبانه در
غربت زیست و از دنیا رفت اما هرگز حاضر به انجام کاری
بر خلاف تفکرات و عقایدش نشد. شهیدثالث انسان بی قراری
بود، از آن نوع که می توان رنج و سرمستی و شوریدگی
هنرمند را در آن سراغ گرفت. شهیدثالث شاید یک اتفاق
ساده بود که با تولدش پا به طبیعت بی جانی گذاشت که
ساکنان آن گیج و منگ در تمام عمر خود به دنبال اوتوپیا
می گشتند...»
شیوه کار عباس کیارستمی قرابتی با نحوه کار شهید ثالث
نداشت(نان وکوچه،مسافر،گزارش و...) وقتی کیارستمی بعد
از سالها بیکاری در ج. اسلامی چنان اطمینان مقامات را
جلب کرد که به تدریج بادش کردند وامکانات وسیع را در
اختیارش گذاشتند شیوه ای را برای کار برگزید که تقلید
از نحوه وسبک کار شهید ثالث بود اما او همه جا پراکند
که خود ابداع کننده این سبک است. آرش هم میخواهد با
ملاحظاتی قابل درک همین واقعیت را بنمایاند وبطور
سربسته اضافه می کند که مقلدان شهید ثالث ومنجمله
کیارستمی هرگزنتوانستند در حد واندازه یک اتفاق ساده و
طبیعت بی جان فیلم بسازند .نویسنده همچنین از مسعود
مهرابی مدیر ماهنامه فیلم که برای نوشتن فیلموگرافی
شهیدثالث زحمت کشیده است سپاسگزار است. بررسی کارهای
سهراب شهید ثالث به نقل از این سایت داخل ایران را
بخوانید. سینمای آزاد
زندگی و آثار:
سهراب شهیدثالث در هفتم تیر ماه سال 1322 در شهر تهران
دیده به جهان گشود. پس از گذراندن دوران دبستان و
دبیرستان، در سال 1343 برای تحصیل در رشته سینما عازم
اتریش شد و در مدرسه پروفسور کراوس شهر وین به فراگیری
سینما پرداخت و پس از آن به فرانسه رفت تا بتواند
تحصیلات خود را در کنسرواتوار مستقل پاریس تکمیل کند.
پس از اتمام تحصیلات، شهیدثالث به ایران بازگشت و در
وزارت فرهنگ و هنر استخدام شد اما برای این منظور و
ورود به این وزارتخانه فیلمی کوتاه تحت عنوان
"قفس"
را ساخت که البته امروز هیچ اثری از آن در دسترس نیست.
در دوران کار در وزارت فرهنگ او مجموعاً 22 فیلم کوتاه
را در طی مدت سه سال و بطور مشترک برای وزارت فرهنگ و
کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان کارگردانی کرد.
این فیلم ها که شهیدثالث خود بر روی اکثر آنها اسمی
نگذاشت، به مضامینی چون نقاشی، رقص های محلی، شهر
مهاباد و چندین موضوع دیگر می پرداخت که شهیدثالث آنها
را با دوربینی ثابت و تصاویری به دور از هر گونه بدعت
و ظرافت ساخت، بطوریکه طراحی موضوع در آنها بسیار
پرداخته تر از کارگردانی آن به نظر می رسید. بسیاری از
این فیلم ها را کسی ندیده و یا حتی سراغی از آنها هم
ندارد اما از آنهایی که هم اکنون نسخه هایی از آن در
دسترس است می توان به "نمایشگاه آسیایی"، "از مجلس تا
سرچشمه"، "بزم درویشان"، "رقص های تربت جام"، "رقص های
محلی ترکمن"، "رقص های بجنورد"، "رقص های کردی"،
"رستاخیز" و اثر تلخ و سیاه و البته تحسین شده "سیاه و
سفید" اشاره کرد.
"سیاه و سفید"
محصول سال 1350 فیلمی بود که در ابتدا فیلمنامه اش رد
شد اما با وساطت دوستان شهیدثالث و با سرمایه کانون
پرورش فکری کودکان و نوجوانان سرانجام ساخته شد. خود
شهیدثالث درباره این اثرش می گوید: "سیاه و سفید اثری
تلخ و سیاه است که به هیچ وجه به درد بچه ها نمی
خورد."
پس از این دوره سه ساله که ثمره آن 22 فیلم کوتاه
بود، شهیدثالث تصمیم گرفت تا بیست و سومین فیلم کوتاه
خود را هم برای وزارت فرهنگ بسازد. این فیلم که ابتدا
قرار بود یک اثر کوتاه و 20 دقیقه ای باشد، ناگهان
تبدیل به فیلمی داستانی و 90 دقیقه ای به نام
"یک اتفاق ساده"
محصول 1352 گشت. شهیدثالث برای ساخت این فیلم بودجه ای
در حدود سیزده هزار تومان و مواد خامی برای مصرف 1 به
5 از وزارت فرهنگ دریافت کرد که البته معلوم شد که
مواد اولیه داده شده به او حتی برای مصرف 1 به 1 هم
کافی نیست. شهیدثالث با دیدن این شرایط و امکانات کم
ابتدا با فیلمبردارش "نقی
معصومی" تماس گرفت و از او در مورد مواد اولیه
مورد نیاز برای ساختن یک فیلم 90 دقیقه ای پرسید.
معصومی در جواب او گفت که برای این کار می بایست مواد
موجود حداقل به اندازه 1 به 7 در دسترس باشد تا بتوان
حدود دویست تا سیصد دقیقه فیلم گرفت و سپس از دل آن 90
دقیقه را بیرون کشید. وقتی شهیدثالث به معصومی جواب
داد که چنین امکاناتی را ندارد و تنها به اندازه حتی
کمتر از 90 دقیقه فیلم 35 میلیمتری در اختیار دارد و
در عین حال مصمم به ساختن این فیلم است، معصومی جواب
داد اگر کار تو درست باشد من از جانب خودم قول می دهم
تا هر سکانس را تنها با یک برداشت فیلمبرداری کنم. و
این اتفاق افتاد و شهیدثالث "یک اتفاق ساده" را با
تنها یک برداشت برای هر سکانس ساخت، پدیده ای که تا آن
زمان نه در سینمای ایران بلکه در سینمای جهان نیز
اتفاق نیفتاده بود و در آینده نیز اتفاق نیفتاد و پس
از این نیز نخواهد افتاد، و این مسئله چیزی جز نبوغ
سهراب شهیدثالث را در کارش نمی رساند.
"یک اتفاق ساده" فیلمی آرام همراه با لانگ شات های
ساکن و با نوری ملایم، در هوای ابری بندر انزلی
فیلمبرداری شد. شهیدثالث در این فیلم، مرگ مادر
سالخورده یک نوجوان دانش آموز به نام محمد زمانی را به
عنوان یک اتفاق ساده نگاه می کند و بدین ترتیب روایت
خاص و متفاوتی را از مسئله مرگ ارائه می دهد، واقعه ای
که به رغم طبیعی و محتوم بودن آن همواره چون اتفاقی
ناگوار تاثیر عمیقی بر زندگی می گذارد. خود شهیدثالث
درباره علت انتخاب عنوانی که بر فیلمش گذاشته می گوید:
"همان گونه مرگ غریبه ها برای ما یک اتفاق ساده است و
ما به سادگی از کنار آن می گذریم که مرگ ما برای غریبه
ها."
عباس کیارستمی نیز درباره این فیلم گفته است: "از یک اتفاق ساده خیلی خوشم آمد و بیش‌تر به‌خاطر صمیمیتش، این فیلم
شباهت‌های زیادی به خود شهیدثالث دارد."
"یک اتفاق ساده" علیرغم تمام مشکلاتی که شهیدثالث
برای ساخت آن متحمل شد اما هیچگاه به اکران عمومی در
نیامد و از سوی منتقدین هم مورد بی مهری و بی توجهی
قرار گرفت. با این حال توانست جایزه بهترین کارگردانی
را از دومین جشنواره فیلم تهران نصیب شهیدثالث کند و
همچنین توانست در جشنواره فیلم برلین نیز خوش بدرخشد و
دو جایزه مربوط به اقلیت های مذهبی کاتولیک و پروتستان
یعنی
OCIC
و
Interfilm
را از آن خود کند.
دو سال بعد از ساخت "یک اتفاق ساده" شهیدثالث به
سراغ پروژه دیگری تحت عنوان "طبیعت بی جان" رفت و در سال 1354 "طبیعت بی جان" را به تهیه کنندگی
"پرویز صیاد" و فیلمبرداری "هوشنگ بهارلو" کارگردانی
کرد. این فیلم از جمله نمونه های موفقی است که داستان
آن به شیوه سوم شخص روایت می شود و ماجراها بر محور
سوزن بان پیری می گذرد که معنای واژه بازنشستگی را نمی
فهمد و با شنیدن آن در چنان بهت و حیرتی فرو می رود که
گویی زندگی اش پایان یافته است. در واقع شهیدثالث در
"طبیعت بی جان" می کوشد تا بازتاب راستینی از زندگی
یکنواخت و طوطی وار انسان امروزی را ترسیم کند و او را
آن چنان که هست و بدون هیچ گونه پیش داوری در پیش
دیدگان تماشاگر بگذارد. به عبارت دیگر همان گونه که در
"یک اتفاق ساده" رفتار سرد و متصنع محمد زمانی در قبال
مرگ مادرش نشان از عدم درک صحیح و درست او از واقعه
مرگ دارد، حیرت سوزن بان پیر فیلم "طبیعت بی جان" نیز
از واژه بازنشستگی به همان اندازه سرد و متصنع است.
"طبیعت بی جان" همچون "یک اتفاق ساده" نام شهیدثالث
را در عرصه بین الملل بار دیگر بر سر زبان ها انداخت و
او را برنده چهار جایزه خرس نقره ای،
Interfilm،
OCIC
و
FIPRESCI
از جشنواره فیلم برلین کرد و همچنین شهیدثالث را نامزد
دریافت جایزه اصلی جشنواره برلین یعنی خرس طلایی در
همان سال کرد.
پس از "طبیعت بی جان" شهیدثالث به آلمان غربی رفت و
بدلیل درخششی که دو فیلم اول او در جشنواره فیلم برلین
داشتند، از سوی مسئولین سینمای آلمان مورد حمایت قرار
گرفت بطوریکه توانست در سال 1975 و با سرمایه گذاری یک
آلمانی به نام "یورگن
موربوتز" سومین اثر بلند خود را جلوی دوربین ببرد.
فیلمی با درون مایه ای نوستالژیک به نام "در غربت" با
موضوعی پیرامون زندگی عده ای از کارگران ترک تبار که
برای کار به آلمان مهاجرت کرده بودند و در نتیجه احساس
غربتی که گریبان آنها را در سرزمین بیگانه گرفته بود.
شهیدثالث در این فیلم عنصر زمان را مورد تاکید قرار
نمی دهد و فیلمش را با الگوهای زمان مستقیم و استفاده
از واقعیت عینی روایت می کند. رئالیسمی که شهیدثالث بر
آن متکی است در این فیلم به نوعی به کمک او آمده تا
زوایای دوربینش را طوری برگزیند که واقعیت را هرچه
بهتر و موثرتر نشان دهد. "در غربت" برای سومین سال
پیاپی شهید ثالث را مرد سربلند فستیوال برلین کرد و سه
جایزه
Interfilm،
OCIC
و
FIPRESCI
را به همراه نامزدی خرس طلایی از آن او کرد.
پس از فیلم "در غربت"
و در سال 1976، شهیدثالث فیلمی تحت عنوان "زمان
بلوغ" را
درباره پسری که همراه با مادرش به تنهایی زندگی
می کند و رویای داشتن یک دوچرخه را در سر می پروراند
ساخت و پس از آن فیلم تحسین برانگیز "خاطرات یک عاشق"
را کارگردانی کرد. اثری که حتی آلن دلون، بازیگر مطرح
و بزرگ سینمای آن زمان، پس از خواندن فیلمنامه اش حاضر
به بازی در نقش اصلی آن شده بود، که این مسئله پس از
مخالفت شدید از سوی شهیدثالث منتفی شد و شهیدثالث
"خاطرات یک عاشق" را بدون حضور آلن دلون ساخت چراکه
اعتقادی به حضور بازیگران حرفه ای در کارهایش نداشت.
"خاطرات یک عاشق" درباره مردی است که توانایی
برقراری ارتباط با محیط پیرامونش را ندارد و لذا هر
روز اتفاقاتی را که در محل کار و خانه برایش می افتد
در ذهن خود می پروراند. خود شهیدثالث درباره این فیلمش
می گوید: "در سینما احساساتی بودن خیلی خطرناک است. در
فیلم خاطرات یک عاشق، من برای بعضی از سکانس‌ها یک
صفحه آلمانی خیلی رمانتیک انتخاب کردم تا تماشاچی به
یک داستان عاشقانه فکر کند. ولی در نمای بعدی، یک شوک
دادم. این روش من است: معالجه با شوک، به‌خاطر این‌که
مردم فراموش نکنند چه چیزی دیده‌اند و درضمن تصمیم
بگیرند که دست به کاری بزنند."
فیلم بعدی شهیدثالث اثری مستند و 16 میلیمتری
به نام "تعطیلات
طولانی لوته ایزنر"
درباره زندگی نویسنده، بازیگر و منتقد معروف سینما و
همچنین یکی از بنیان گذاران سینماتک فرانسه و نیز همسر
کارگردان برجسته سینمای اکسپرسیونیسم آلمان، "فریتس
لانگ"، خانم "لوته ایزنر" بود. ایزنر در این فیلم از
خاطرات کودکی، زندگی با فریتس لانگ، کارگردانان
اکسپرسیونیست، خاطرات تبعید و همچنین رابطه اش با
"هانری لانگلوا"، مدیر فیلمخانه پاریس سخن می گوید.
این اثر، شهیدثالث را برای نخستین بار به جشنواره
معتبر کن و همچنین فستیوال فیلم لندن راه داد، اگرچه
که در آنجا فیلم او در بخش مسابقه شرکت نکرد و تنها در
چند سالن محدود به نمایش درآمد ولی حضور او در کن نوید
آینده ای موفق تر و پربارتر برای شهیدثالث و سینمای
ایران را می داد.
شهیدثالث در ادامه راه و در سال 1980 بار دیگر به
کمک یک تهیه کننده آلمانی به نام "مارتن
تاگه"
و همچنین فیلمبرداری دوست دیرینه اش
"رامین مولایی"
فیلمی تحت عنوان "نظم" را ساخت. "نظم" روایت مردی است
که شغلش را از دست داده و مدتهاست که بیکار است و برای
این امر مدام از سوی اطرافیان و بویژه همسرش مورد
ملامت قرار می گیرد، بطوریکه مجبور می شود تا دست به
انجام شغل های خرده پا بزند و چون تحمل آنرا ندارد
سرانجام به دیوانگی راه می پوید. "نظم" در تداوم
"یک اتفاق ساده" و "طبیعت بی جان"
اعتراضی است به زندگی کسالت وار و روزمره. نکته اساسی
در این فیلم این است که اعتراض هرگز به عصیان و یا
آشوب منجر نمی شود، بلکه با خستگی و نومیدی فرو می
نشیند و به صورت پذیرش رنج آور واقعیت رخ می نماید، به
گونه ای تلخ که ادامه وضعیت در چشم تماشاگر باقی می
ماند و ذهن او را می فرساید. "نظم" در چندین جشنواره
معتبر از جمله جشنواره فیلم سیدنی و جشنواره فیلم
مونترال و از همه مهمتر در بخش دو هفته کارگردانهای
فستیوال فیلم کن به نمایش در آمد و همینطور توانست
جایزه هوگوی برنز را از فستیوال فیلم شیکاگو از آن آن
خود کند و نام شهیدثالث را بیش از گذشته در سطح بین
الملل مطرح گرداند.
پس از "نظم"، شهیدثالث به سراغ رمانی از "توماس والنتین" رفت و بر اساس آن فیلمی با نام "آخرین تابستان گرابه" را
کارگردانی کرد. این فیلم درباره زندگی شاعر و فیلمنامه
نویس آلمانی "کریستیان دیتریش گرابه" بود. کسی که در
دوره ای میان "یوهان ولفگانک گوته" و "هاینریش هاینه"
زیست و به همین دلیل چندان مورد توجه قرار نگرفت و
همین احساس عدم توجه و دلزدگی دست مایه شهیدثالث برای
پرداختن درون مایه نوستالژیک فیلمنامه اش شد.
شهیدثالث در ادامه فعالیت سینمایی اش به سراغ
داستان زندگی نویسنده محبوب و در واقع مرشد و الگوی
خویش، "آنتوان چخوف"
رفت. "یک زندگی،
چخوف" عنوان فیلمی بود که شهیدثالث آنرا برای
چخوف ساخت و سعی کرد تا در آن تصاویر واقعی را از مکان
و زمانی که چخوف در آن می
زیست ارائه کند. شهیدثالث
چخوف را برای خود به یک ماجرای عاشقانه تشبیه می کند و
می گوید: "چخوف برای من مسئله ای است شخصی و خصوصی،
درست مثل یک ماجرای عاشقانه. او دین زیادی بر گردن من
دارد. من نیز اولین کسی هستم در دنیا که توانستم فیلمی
از زندگی اش بسازم."
"یک زندگی، چخوف" مجموعه ای است از اسناد عکسی عصر
چخوف، نامه های او، نامه های برادر، خواهر و زنش، حتی
نامه های "ویشنیه وسکی" هنرپیشه و نیز نامه های سایر
کارگردان ها و بازیگرانی که با او کار کرده اند و
همچنین اظهار نظرهای استانیلدوسکی در مورد قسمتی از
رمان های چخوف و نمایشنامه های "ایوانف" و "مرغ
دریایی".
شهیدثالث پیش از ساختن این فیلم در این فکر بود که
فیلمی عظیم همراه با هنرپیشگان مطرح جهان در مورد چخوف
بسازد، اما از آنجا که چنین فیلمی نیازمند سرمایه ای
هنگفت بود و در آن زمان هیچ تهیه کننده ای حاضر نمی شد
که به یک کارگردان سی و هشت ساله مهاجر چنین سرمایه ای
بدهد، لذا او تصمیم گرفت تا اثری مستند درباره چخوف
بسازد. بنابراین برای مدت یک ماه به زادگاه او در
تاگانروکِ شوروی رفت و آنجا را به دقت مورد بررسی قرار
داد.
چخوف و رئالیسم بی نظیر او چنان تاثیر عمیقی بر
شهیدثالث گذاشته بود که خودش درباره آن گفته: "فرهنگ
من، چخوف است. قصد هم ندارم که خودم را از چخوف رها
کنم، زیرا او خیلی واقعی است. روش نشان دادن اوست که
اهمیت دارد. او دارای حس بشری بود. چخوف دیگران را
دوست داشته و به‌خاطر آنها رنج می‌برده است."
پس از این اثر مستند، شهیدثالث فیلمی فوق العاده
تحسین برانگیز به نام "اوتوپیا" را در سال 1983 ساخت.
"اوتوپیا" درباره زندگی پر از آرزو و آمال پنج زن است
که برای تحقق خواسته ها و زندگی ایده آلی که به دنبالش
هستند به عشرتکده ای می روند که مردی سادیستیک آنرا
اداره می کند. اما دست آخر به جای رسیدن به اتوپیا، به
چیزی جز قتل آن مرد نمی رسند. "اوتوپیا" فیلمی بود که
خود شهیدثالث برای آن ارزش بسیاری قائل بود و آنرا
رادیکال ترین اثر خود معرفی کرد، بطوریکه درباره این
فیلم گفته است: "موضوع این فیلم برای من دارای یک
اهمیت اساسی است. با این که داستان در یک خانه‌ی بدنام
اتفاق می‌افتد، موضوعی پورنوگرافی نیست. نمایش مستقیم
انسان‌هایی است که در غرب، در یک سیستم خاص زندگی
می‌کنند. این سیستم نیز انتخاب خودشان است. درحالی که
امکان انتخاب دیگری هم داشته‌اند. در حقیقت آنها
قربانی انتخاب خودشان هستند. در خلال این فیلم، یک
جامعه‌ی خاص به‌نمایش درمی‌آید. سیستمی که می‌توان در
آن همه‌چیز را خرید و همه‌چیز را مصرف کرد. از
این‌روست که "اوتوپیا" رادیکال‌ترین فیلم من است."
"اوتوپیا" از حیث نوع روایت و ساختار بصری در ردیف
"یک اتفاق ساده" و "طبیعت بی جان" قرار نمی گیرد. به
بیان بهتر شهیدثالث در این فیلم تعمد دارد تا اثری تلخ
و سیاه بیافریند، بطوریکه خودش گفته که: "یاد گرفته ام
تا به اندازه کافی سرد باشم، مثل یخ".
"اوتوپیا" فیلمی تلخ و گزنده و رنج آور است و آنرا
بیش از هر اثر دیگری می توان با دو فیلم "ناامیدی"
ساخته "راینر وارنر فاسبیندر" و فیلم "امپراطوری
احساس" اثر "ناگیسا اوشیما" مقایسه کرد. آدم های
"اوتوپیا" انسان هایی سرگردان، آشفته و گاهاً امیدوار
در جستجوی چیزی آرمانی هستند، آنان عشرتکده ای را به
عنوان مکان برگزیده خود انتخاب می کنند و به آنجا می
روند، اما این کار سرنوشت تلخی را برای آنان رقم می
زند. این انسان ها هریک به نوعی به واکنش علیه محیط
کشیده می شوند، واکنشی تا سرحد جنایت. فیلم به گونه ای
استعاری نماد زندگی در جامعه مدرن غربی است. به عبارت
بهتر "اوتوپیا" اثری نمایش دهنده و تحلیل گراست که
گویای زندگی رقت بار و ترحم برانگیز در جامعه غربی
است، جامعه ای که لذت و هیجان در آن نابود شده و همه
چیز به سردترین و تلخ ترین شکل ممکن در آن اتفاق می
افتد. "اوتوپیا" به شدت ناامید کننده و اثرگذار است و
می توان آنرا نمونه بارزی از یک سینمای تبعیدی دانست.
"اوتوپیا" به عنوان تنها فیلم آلمانی آن سال در
فستیوال برلین به نمایش درآمد و جنجال عظیمی را به راه
انداخت. شهیدثالث نقل کرده که وقتی این فیلم در
فستیوال برلین به نمایش درآمد، نیمی از تماشاگران
اعتراض می کردند و علیه او فحش و ناسزا می گفتند و
نیمی دیگر به آنهایی که ناسزا می گفتند، پرخاش می
کردند. در حالی که اکثر منتقدان در آن سال "اوتوپیا"
را شایسته ترین فیلم برای دریافت خرس طلایی می
دانستند، اما شهیدثالث موفق به اخذ این جایزه نشد.
پس از "اوتوپیا" شهیدثالث فیلمی را برای شبکه های
تلویزیونی
ZDF
و
CrdativeAge
آلمان، تحت عنوان "گیرنده‌ی
ناشناس"
ساخت. این فیلم از حیث درون مایه به نوعی در ادامه "در
غربت" قرار می گیرد و داستان آن درباره زنی است که
همسرش را ترک کرده و به تنها چیزی که فکر می کند
موقعیت شغلی اش است، او در ادامه با
مهندس آرشیتکت بیکاری آشنا می‌شود که احساس
بی‌خانمانی، تنها رشته ارتباط آن‌هاست.
شهیدثالث در این فیلم در واقع به
مسایل و گرفتاری‌های کارگران خارجی مقیم آلمان
می‌پردازد و از این منظر انتقادهایی را متوجه جامعه
آلمان می‌کند. خودش درباره نحوه و انگیزه ساختن
"گیرنده ناشناس" می گوید: "روزی در روزنامه خواندم که
یک زن ترک، خودش را زنده زنده در خیابان آتش زده است،
زیرا از جامعه‌ی آلمان دچار انزجار و وحشت شده بود. به
کانال اول تلویزیون آلمان رجوع کردم و پیشنهاد ساختن
فیلمی برمبنای زندگی خارجیانی که در آلمان زندگی
می‌کنند، ارائه دادم. مدیر شبکه گفت که مردم در انتظار
دیدن چنین فیلمی هستند. ولی برای من، این مورد دلیل
ساختن فیلم نبود. برای من ساختن فیلمی روی این درام،
تراژیک‌تر است. باید دلایل این داستان را به آلمانی ها
و همچنین به کارگران مهاجر نشان داد. این فیلم داستان
عجیبی دارد. دو سوم از گروه فنی را از تلویزیون
فرانکفورت به من دادند که آدم‌های حرفه‌ای نبودند. من
فقط دستیارم (دستیار کارگردان)، فیلمبردار و طراح لباس
را خودم انتخاب کردم. بقیه‌اش از تلویزیون فرانکفورت
بود و پنجاه نفر هم از چک و اسلواکی. یعنی حدود هشتاد
نفر پشت دوربین بودند، دو تا مدیر تهیه داشتیم که
اصلاً زبان همدیگر را نمی‌فهمیدند. خیلی وضعیت مشکل و
پیچیده‌ای بود. اول، آخر فیلم را گرفتند، بعد وسطش را
و دست‌آخر اولش را. دستیار فیلمبردار را که خرابکاری
می‌کرد بیرون کردند. طراح صحنه‌ی فیلم را بیرون کردند.
فیلم را که مونتاژ کردند، شده بود سه ساعت و ده دقیقه،
مثل همه فیلمهای خود من. گفتند ما دو ساعت و نیم
بیش‌تر نمی‌خواهیم گفتم بسیار خوب خودم کوتاهش
می‌کنم."
پس از "گیرنده ناشناس" شهیدثالث بار دیگر برای یکی
از شبکه های تلویزیونی آلمان فیلم ساخت. فیلمی تحت
عنوان "هانس، نوجوانی از
آلمان" که اقتباسی از رمان "ساعتهای آبی" اثر "هانس
فریک" بود.
فریک در رمان "ساعتهای آبی"، شرح حال سه سال از
دوران نوجوانی خود را روایت می کند که طی آن سال ها
شاهد وقایع ناگواری بوده است. وقایعی از جمله آزار و
اذیت مادرش بوسیله نامه هایی تهدید آمیز از سوی افرادی
ناشناس و کشته شدن دوستش توسط افسران گشتاپو و در
نهایت فرار او از شهر بخاطر ترس از کشته شدن به جرم یک
کودک نیمه یهودی! این فیلم در فستیوال فیلمهای
تلویزیونی بادن-بادن شرکت کرد و موفق به اخذ جایزه
Teleplay
از این جشنواره گردید.
شهیدثالث پس از "هانس، نوجوانی از آلمان" و در سال
1984 باز هم به سراغ چخوف رفت و فیلمی با عنوان "درخت
بید" را بر اساس داستان کوتاهی به همین نام از این
نویسنده ساخت. این اثر از حیث درون مایه و ساختار بصری
بیش از هر فیلم دیگر شهیدثالث در تداوم "طبیعت بی جان"
قرار می گیرد. ترکیب بندی تصاویر، نور و رنگ و همچنین
فیلمبرداری خیره کننده "رامین مولایی" در این اثر در
چنان مرتبه ای به سر می برد که گویی به تماشای تابلویی
متعلق به مکتب امپرسیونیست نشسته ایم.
پس از "درخت بید"
و در سال 1986، شهید ثالث فیلمی بلند بر اساس داستانی
از "یورگن برست" به نام "فرزندخوانده ویرانگر" را جلوی
دوربینش برد. این فیلم که مدت زمان اصلی آن 213 دقیقه
بود سرانجام در نسخه نهایی اش به 135 دقیقه تقلیل یافت
و با این مدت زمان روانه سینماها و جشنواره های
سینمایی شد. این فیلم درباره زن و شوهری است که به
دلیل عدم توانایی در بچه دار شدن، زندگی سرد و بی روحی
را می گذرانند. در نهایت آنها برای فرار از این سردی
دختر بچه ای را از پرورشگاه می آورند. اما پی آمد آمدن
دخترک مشکلات تازه تری برای آن زوج پیش می آید بطوریکه
بار دیگر کودک به خواست خود راهی پرورشگاه می شود.
"گلهای سرخ برای آفریقا"
محصول 1991، عنوان آخرین اثر سهراب شهیدثالث در عرصه
سینماست. فیلمی که او قصد ساخت آنرا 5 سال زودتر داشت
اما بالاخره در ژانویه 1991 فیلمبرداری آنرا شروع و در
جولای همان سال آنرا به پایان برد. اثری تحسین برانگیز
که دربردارنده نوستالژیک همیشگی شهیدثالث به شکلی
مستقیم بود. فیلمی در ادامه "اوتوپیا" که داستان مردی
را شرح می دهد که رؤیای پرواز به آفریقا را در سر می
پروراند و وقتی در انتهای فیلم با شلیک گلوله ای به
زندگی خود پایان می دهد و خون از گوشه چشمش خارج می
شود، صدای پرواز هواپیما به گوش می رسد. شهیدثالث
معتقد است که نمای آخر فیلم او نمادی از مردی است که
انگار در تمام طول زندگی اش خون گریه کرده است.
پس از "گلهای سرخ برای آفریقا"، شهیدثالث از آلمان
به آمریکا رفت و تا زمان مرگش در سال 1998 دیگر فیلمی
نساخت. ویژگی بارز رئالیسم شهیدثالث، نشان دادن
برخوردها و گزینش موقعیت های دشوار از طریق ترسیم
زندگی روزمره انسانهای ضعیف، تنها، سرخورده و غریب است
که او آنرا از طریق نماهای بلند که به تعبیر خودش باید
آنقدر روی پرده بمانند تا در ذهن تماشاگر جا بیفتند،
به تحقق می رساند. از سوی دیگر شخصیت های آثار
شهیدثالث، انسان هایی غم انگیز و تراژیک هستند، چراکه
قادر نبوده اند که در محیط پیرامون خود راه پویند و با
متعلقات آن آشنا شوند و آنها را درک کنند. فیلم های
شهیدثالث، آثاری سرد، خشن و به شدت هشدار دهنده است.
سهراب شهیدثالث فیلمساز برجسته و مولف سینمای
ایران، که بی گمان نوع و شیوه سینمای او یک سر و گردن
بالاتر از سایر فیلمسازان سینمای ایران بود و هست،
سرانجام در دهم تیر ماه سال 1377 مصادف با دوم جون
1998 بر اثر بیماری مزمن سرطان کبد، در شیکاگو دیده از
جهان فرو بست. او اگرچه خود معترف به الهام از سینمای
"یاسوجیرو اوزو" و ادبیات نمایشی "آنتوان چخوف" بود،
اما هیچ گاه تقلیدی از آنان نکرد و همواره برای خود
سبک و شیوه ای منحصر به فرد داشت، شیوه ای غریب و
نوستالژیک که از دید من شاید بتوان نمونه های آنرا در
آثار بزرگانی چون "اندری تارکوفسکی"، "یاسوجیرو اوزو"،
"راینر وارنر فاسبیندر"، "پیر پائولو پازولینی" و یا
"تئودوروس آنجلوپلوس" مشاهده کرد. شاید اگر شهیدثالث
در سینمای روسیه بالیده می شد اکنون نامش در کنار
خداوندی چون تارکوفسکی می آمد و یا اگر در اروپا به
دنیا می آمد امروز شهرت و آوازه بزرگانی چون فلینی،
برگمان، تروفو و ... را پیدا می کرد. اما افسوس که این
همه نبوغ در دوره ای از سینمای کشوری شکوفا شد که از
آن تنها انتظار ساختن فیلم فارسی می رفت و نه یک فیلم
متعلق به جنبش آوانگارد.
فیلم شناسی (کارگردان)
گلهای سرخ برای آفریقا (1991) / فرزندخوانده ویرانگر
(1986) / درخت بید (1984) / هانس نوجوانی از آلمان
(1983) / گیرنده ناشناس (1983) / اوتوپیا (1982) / یک
زندگی، چخوف (1981) مستند / آخرین تابستان
گرابه (1980) / نظم (1980) / تعطیلات طولانی لوته
ایزنر (1979) مستند / خاطرات یک عاشق (1977) /
زمان بلوغ (1976) / در غربت (1975) / طبیعت بی جان
(1974) / یک اتفاق ساده (1974) / سیاه و سفید (1973)
فیلم کوتاه / آیا؟ (1973) فیلم کوتاه /
رقص های محلی ترکمن (1971) فیلم کوتاه / رقص
بجنورد (1970) فیلم کوتاه / رقص های تربت جام
(1970) فیلم کوتاه / نمایشگاه 48 (1969)
فیلم کوتاه / رستاخیز (1969) فیلم کوتاه
/ بزم درویشان (1969) فیلم کوتاه / قفس (1966)
فیلم کوتاه
فیلم شناسی (نویسنده)
گلهای سرخ برای آفریقا (1991) / درخت بید (1984) /
گیرنده ناشناس (1983) / اوتوپیا (1982) / یک زندگی،
چخوف (1981) مستند
/ آخرین تابستان گرابه (1980) / نظم (1980) / تعطیلات
طولانی لوته ایزنر (1979) مستند / خاطرات
یک عاشق (1977) / زمان بلوغ (1976) / در غربت (1975) /
طبیعت بی جان (1974) / یک اتفاق ساده (1974) / سیاه و
سفید (1973) فیلم کوتاه / آیا؟ (1973) فیلم
کوتاه / رقص های محلی ترکمن (1971) فیلم کوتاه
/ رقص بجنورد (1970) فیلم کوتاه / رقص های تربت
جام (1970) فیلم کوتاه / نمایشگاه 48 (1969)
فیلم کوتاه / رستاخیز (1969) فیلم کوتاه
/ بزم درویشان (1969) فیلم کوتاه / قفس (1966)
فیلم کوتاه
فیلم شناسی (تدوین گر)
ساز دهنی (1974)
جوایز و افتخارات:
نامزد دریافت جایزه خرس طلایی از فستیوال فیلم برلین
(اوتوپیا / 1983)
نامزد دریافت جایزه خرس طلایی از فستیوال فیلم برلین
(در غربت / 1975)
برنده جایزه
FIPRESCI
از فستیوال فیلم برلین (در غربت / 1975)
برنده جایزه
OCIC
از فستیوال فیلم برلین (در غربت / 1975)
برنده جایزه
Interfilm
از فستیوال فیلم برلین (در غربت / 1975)
نامزد دریافت جایزه خرس طلایی از فستیوال فیلم برلین
(طبیعت بی جان / 1974)
برنده جایزه خرس نقره ای از فستیوال فیلم برلین (طبیعت
بی جان / 1974)
برنده جایزه
FIPRESCI
از فستیوال فیلم برلین (طبیعت بی جان / 1974)
برنده جایزه
OCIC
از فستیوال فیلم برلین (طبیعت بی جان / 1974)
برنده جایزه
Interfilm
از فستیوال فیلم برلین (طبیعت بی جان / 1974)
برنده جایزه
OCIC
از فستیوال فیلم برلین (یک اتفاق ساده / 1974)
برنده جایزه
Interfilm
از فستیوال فیلم برلین (یک اتفاق ساده / 1974)
برنده جایزه ویژه هیئت داوران بین الملل از جشنواره
فیلم لوکارنو (زمان بلوغ / 1976)
برنده جایزه
Teleplay
از فستیوال فیلمهای تلویزیونی بادن بادن (هانس،
نوجوانی از آلمان / 1985)
برنده جایزه
Teleplay
از فستیوال فیلمهای تلویزیونی بادن بادن (اوتوپیا /
1983)
برنده جایزه بهترین کارگردانی از فستیوال فیلم تهران
(یک اتفاق ساده / 1974)
برنده جایزه هوگوی نقره ای از فستیوال فیلم شیکاگو
(زمان بلوغ / 1976)
برنده جایزه هوگوی برنز از فستیوال فیلم شیکاگو (نظم /
1980)
برنده جایزه ویژه از سینماتک انگلستان (تعطیلات طولانی
لوته ایزنر / 1979)
|
