|
در فاصلة سالهاي 1320تا 30 چه فيلمهاي مستندي در ايران
ساخته شد ؟ و ما از كدام حوادث وجريانات تاريخي در
ايران اسنادي در اختيار داريم؟در بخش اول اين پژوهش ،
به تصوير ايران در فيلم هاي 1287 تا 1319 شمسي
پرداختيم و در اين نوشته ايران در اشغال ،مورد نظر است
. گرچه بسياري از رويدادها ثبت نشده و چهرة بسياري از
شخصيتهاي سياسي ، اجتماعي ومذهبي ايران در برابر
دوربين سينماي مستند قرار نگرفته است معذلك در اين بخش
از پژوهش ، سعي شده بر اساس واقعيات موجود ، چهره و
روح اين دوران به مدد تصوير ترسيم و بازسازي شود :
نيروهاي آلماني در تاريخ اول سپتامبر 1939 با عبور
از مرزهاي لهستان ، جنگ دوم جهاني را آغاز كردند و در
همين روز اعلامية زير توسط وزارت كشور ايران صادر شد.
در اين موقع كه متاسفانه نايرة جنگ در اروپا بر پاشده
است ، به بيگانگاني كه در ايران به هر عنوان زيست مي
نمايند لزوما آگهي داده مي شود كه ازهرگونه ابراز
احساساتي كه منافي بي طرفي كشور ايران باشد ، جدا
خودداري كرده و متوجه باشند كه مبادا بر خلاف مقررات
بي طرفي، حركتي از آنها ناشي شود (1)
دو ماه بعد دكتر احمد متين دفتير به جاي محمود جم
نخست وزير شد . انتخاب دكتر متين دفتري كه سابقة خدمت
در سفارت آلمان در تهران را داشت و زبان آلماني مي
دانست بين سياسيون چنين تعبير شد كه رضا شاه مي
خواهد دوستي با آلماني ها را جلب كند و آن ها هم
اطمينان دادند كه با وجود جنگ ، همة سفارش هاي ايران
بدون تاخير حمل و تحويل خواهد شد ودرابتداي اين دوره ،
از جنبة نقش آلمان ها در نمايش و بر گرداندنِ گفتار
فيلم هاي خبري به فارسي ـ آخرين اخبار اوفا بزبان
فارسي ـ در خور تامل است (2) .
طبق اطلاعية شمارة يك ارتش :
در ساعت سه روز دوشنبه سوم شهريور 1320 نيروهاي
متفقين ايران را از شمال و جنوب و غرب، به اشغال نظامي
خود در آوردند.
با استعفاي رضا شاه و حركتش به سوي اصفهان ، نيروهاي
روسي و انگليسي ، وارد تهران شدند و روز بيست و ششم
شهريور ماه، پرچم سوئد ( عهده دار منافع آلمان در
ايران ) بر فراز سفارت آلمان، افراشته شد و آلماني ها
دستگير شدند . نماهايي از سفارت آلمان ، متعلق به
همين روزها در فيلم « متفقين در ايران با يكديگر
ملاقات مي كنند «((Allies
meet in Iran
محصول پاته گازت ، موجود است . در اين فيلم ،
سربازان و نيروهاي انگلستان و شوروي در ايران ، به هم
مي رسند . ( آقاي محمد حسين دارالشفائي ـ تدوينگر
قديمي وزارت ارشاد - مي گويد : « جايي كه روس ها
وانگليسي ها ، با هم دست ميدهند در قزوين مقابل
گراند هتل است ») . آنها ، وارد تهران مي شوند و در
اينجاست كه عكسي از هيتلر را در ويترين سفارت آلمان مي
بينيم . دوربين به ويترين نزديك ميشود و گوينده با
تمسخر از حضور هيتلر در تهران ياد ميكند و ميگويد :
دوباره همون آدم نحس . ( در فيلمهاي ديگر ، سردر
سفارت و خروج آلماني ها با كشتي ، از ايران نيز ثبت
شده است )
ميهمانيِ روس ها و انگليسي ها ، ورود وليعهد به مجلس
شورا و خروج وي به همراه محمد علي فروغي ، در فيلم
ديگري تحت عنوان « اخبار جديدي از ايران» ((more
news pictures from Iran
محصول پاته گازت نيز مشاهده ميشود . درفيلم اشغال
ايران ((Occupation
of
Iran
محصول مووي تون نيوز ،پالايشگاه آبادان به اشغال
نيروهاي انگليسي در آمده ، دو سرباز در يك سوي لولة
نفت نگهباني ميدهند . در يك فيلم خبري (3) تصاويري از
ورود نيروهاي انگليسي به آبادان ، يك كشتي غرق شدة
ايراني و حراست از لوله هاي نفت ، ديده ميشود .
خبر نگاران جرايد و خبر گزاري ها ، حتي پيش از خروج
رضا شاه وارد تهران شدند اين اطلاعية فرمانداري نظامي
، جالب است .
چندي پيش ، عده اي از خبرنگاران جرايد و خبر گزاري ها
، درخواست كرده بودند كه به آنها اجازه داده شود كه
به تهران بيايند واز طرف مقامات مربوطه اين اجازه داده
شد . اخيرا چند تن از آنان به پايتخت وارد شده و به
كار خود اشتغال ورزيده اند . چون بعضي از آنان با لباس
ويژة خود كه شبيه به فرم نظامي است ، در خيابان ها
ديده شده اند ، گروهي آنان را افسر پنداشته اند . اين
است كه مراتب براي آگاهي ِ مردم نوشته مي شود تا
آنان را افسر تصور نكنند.
پنجشنبه 13 شهريور1320 فرمانداري نظامي تهران (4)
و فيلم هاي خبري يادگار همين فرستادگان يا فيلم سازان
خبر گزاري هاي جهان است . اين قطعه هاي خبري با ارائة
تصويري هوايي و مناظري يادگاري از استخوان بندي فضايي
وشهرسازيِ تهران ، خيابان هاي مدرن ، ميدان توپخانه و
كلاه فرنگيِ شهرداري ، حوله هاي حمام آويخته شده روي
بند در پشت بام ، عكاسخانه ، صحنه هاي خارجي و سر در
كافه رستوران تگزاس در لاله زار ، بار گربة سياه ( بلك
كت) ، بار آستوريا كه چند سرباز خارجي مقابل آنها
هستند ويا وارد وخارج ميشوند . بر سر در يكي از بارهاي
خيابان لاله زار تهران نوشته است :stop
, here is the
American meeting place
. ميهمان خانة بزرگ ،زنان و مردان متجدد و زنان
چادري كه حالا ديگر آزادانه در شهر تردد مي كنند ،
مردمان فقير پشت در نانوايي، شتر والاغ و گاريِ
آبشاهي، حال و هواي تهران اشغالي و پرتضاد آغاز دهة
بيست را انتقال مي دهند . مغازه ها داراي كركرة فلزي
هستند ، هنوز خوارو بار با الاغ فروخته مي شود و در
گوشة خيابان فروشنده اي با سبد تخم مرغهايش ديده
ميشود . مردم هر نوع كلاه بر سر دارند . اين دسته از
فيلمها ،به دليل مسئلة نوردهي يا هر دليل ديگر، داراي
نماهاي داخلي نيستند و من بالشخصه فيلمي كه در داخل
يك بنا گرفته شده باشد را به ياد ندارم و صحنه اي كه
در ذيل مي آيد از استثنا هاست :
چهار ونيم بعد از ظهر چهارشنبه 26 شهريور 1320 وليعهد
مقابل مجلس ، از ماشين رولز رويس پياده مي شود . فيلم
خبري موجود نشان ميدهد ، در حالي كه حسن اسفندياري
رئيس مجلس پشت سر او ايستاده ، سوگندنامه اش را مي
خواند وشاه مي شود . در اين فيلم شاهد صحنه هاي خارجي
و داخلي هستيم
از جنوب تاشمال
فيلمهاي متفقين در اين دوره ، تصوير ي نسبتا گسترده
ولي گذرا و غير خلاقه از جنوب تا شمال ايران را ضبط
كرده ، از جنبة تاريخ بصري سرزمين ما ، در خور توجه
اند . از هنگامي كه پس از شوروي و انگليس ، آمريكايي
ها بطور عملي از سال 1322 وارد معادلات سياسي ايران
شدند روي ماشين هاي آنها در بالاي يك ستاره و
Amepikahcknh،
به فارسي نوشته بودند« آمريكايي» .
از اين زمان چند دسته فيلم خبري ، باقي مانده است .
1ـ فيلمهاي خبري مربوط به ايران كه در ايران و يا ساير
كشورها فيلمبرداري شده .
2ـ گزارش ها و آثار مستند كه برخي از آنها داراي
نمايش هاي رسمي بودند و تعدادي بعد از سالها آفتابي
شدند .
درفيلمي تحت عنوان پيشنهاديٍ حمل مهمات از آبادان تا
مرزهاي شوروي ،افسران آمريكايي، اسلحه و مهمات وارداتي
را به روس ها تحويل مي دهند . مسير حمل مهمات و آذوقه
از آمريكا واز طريق دريا به ايران و از آنجا تا
مرزهاي شوروي ، با دست روي نقشه ، نشان داده مي شود .
انبوه لاستيك ها و مهمات با راه آهن و به وسيلة واگون
هايي كه ساخت كروپ دولت آلمان نازي است به جبهة شوروي
ارسال مي شود .
در فيلم ديگري ، كارگران ايراني در جنوب ، كوپن بدست ،
براي گرفتن آذوقه ، ايستاده اند . كارگري به علت
خارج شدن از صف از هم وطنان مزدوركتك ميخورد. كارگران
براي كمك به حمل بار ، سوار كاميون ها مي شوند و چرخ
هاي گير كرده در خاك و گل را با زور ، براه مي اندازند
. اين فيلم نشان ميدهد نيروهاي روسي ، دريكي از ورودي
هاي تهران ، پست كنترل حمل ونقل (Soviet
traffic
control department – point H-B town Tehran
) براه انداخته اند . كاميون هاي حامل مهمات ،پس از
عبور از برابر مجسمة رضا شاه سوار بر اسب در ميدان راه
آهن ، به سمت تبريز مي روند .( در بين فيلمهاي موجود
يك كار تحقيقاتي در بارة ورزش مدرن شنا و ارزش چوگان
وسابقة تاريخيِ آن در ايران نيز وجود دارد .) و
An epic of the war, News of the day , Iran _ Persia
خبر پناهندگيِ زنان لهستاني را دارد (5) آنها از راه
شوروي و بندر انزلي وارد ايران شده بودند . صحنه هايي
از جشن بزرگ لهستاني ها در تهران نيز ثبت شده است .در
اين فيلم شاهديم كه جوجه جاهلهاي تهراني و برخي مردمان
شهر به صفوف لهستاني ها وارد شده ، همراه آنها در جشن
مي رقصند .
كنفرانس تهران
از چهارم تا هشتم آذرماه 1322 در زمان نخست وزيري
علي سهيلي ، سران سه كشور آمريكا ، شوروي و انگليس در
كنفرانس تهران ، حضور يافتند . فيلم « تهران »داراي
صحنه هايي از دو سفارت شوروي و انگليس است . يك
اتوموبيل آمريكايي ، پس از عبور از خيابان ، وارد
سفارت شوروي مي شود . در سفارت انگلستان، آنتوني
ايدن وزير امور خارجه و سر ريدر بولارد سفير انگليس و
سربازان هندي ديده مي شوند . در اين فيلم، تصوير سران
سه كشور ، بسيار كوتاه ولي در فيلم « سه شخصيت مشهور
در تهران» ((The
Three Big in
Tehran
مفصل تر است . بعد از عبور هواپيما ، از روي كوه ها
، يك ماشين نظامي ، در تقاطع خياباني در تهران ، پشت
قطار شتر ها ، متوقف مي شود . در سفارت انگلستان ،
ايدن ، رو به دوربين سلام مي دهد و در سفارت شوروي،
استالين و چرچيل به يكديگر مي رسند و شمشير اهدايي
ملكة انگلستان توسط چرچيل به استالين تقديم مي شود .
در صحنة بعد ، استالين ، روزولت و چرچيل ، در كنار
يكديگر نشسته اند . در پايان همين فيلم ، مي بينيم كه
شاه ، علي سهيلي نخست وزير و محمد ساعد مراغه اي وزير
امور خارجه با چرچيل ملاقات مي كنند . ما شاهد تصوير
خارجيِ اين ملاقات هستيم . در قطعه فيلم «روز تولد
چرچيل » ( (Churchill
"s
birthday
نمايندگان هنگهاي سينخ و بانز در تهران به چرچيل
هدية روز تولد مي دهند .(6) هدايا عبارتست از قوطي
سيگار نقرةعالي كار اصفهان ، روميزي زري، يك سينيِ
نقرة بيضي شكل كار اصفهان از طرف هنگِ بانز و يك
مينياتور در يك قاب خاتم ، ساختة خاتم كار مشهور
امامي ، از طرف هنگ سينخ . (و اين اماميِ خاتم كار ،
اگر احمد امامي باشد ، پدر بزرگ روح الله امامي ،
تدوينگر مرحوم است ) در صحنه اي ديگر، چرچيل يك كلاه
سياه قفقازي اهدائيِ نمايندگي ِ رسمي مطبوعات را بر سر
ميگذارد كه مخصوص نخست وزير در تهران ساخته شده بود .
مسالة آذربايجان
سال 1324 پيشه وري، حكومت خود مختار تشكيل داد و در
ديماه 1324 ايران از شوروي به سازمان ملل متحد شكايت
برد . تلاش هاي قوام السلطنه در سال1325 براي خروج
شوروي از آذربايجان در فيلم هاي خبري ثبت شده . از
جمله در بهمن ماه همانسال ، شاهد ورود احمد قوام با يك
هواپيماي روسي به فرودگاه انباشته از برف مسكو هستيم
. قوام السلطنة اشرافي در سفر به كشوري كارگري ،
پالتوي پوست خز پوشيده است . در اولين ملاقات ، مولوتف
نخست وزير شوروي ، به پيشواز آمده صداي قوام السلطنه
، شنيده ميشود :
خيلي خيلي خوشوقت هستم از اين كه از اين شهر بزرگ
... ديدن مي كنم
مولوتف مي خواهد با قوام دست بدهد ، قوام مكث ميكند ،
اول دستكش اشرا در مي آورد و بعد كلاهش را از سربر مي
گيرد ، آنگاه دست مي دهد . مولوتف هم كلاهش را به
احترام بدست مي گيرد .( در ملاقات بعدي اين تشريفات
وجود ندارد). متاسفانه فيلم مورد مشاهدة من عنوان بندي
نداشت البته ، احتمالا همين فيلم ، در كتاب ايران
مديا ايندكسِ حميد نفيسي محصول يونيورسال نيوز ثبت شده
است .
در دو گزارش از « سي ودومين و سي وششمين اجلاس سازمان
ملل متحد » ، نمايندگان فرانسه ، شوروي ، انگليس ،
آمريكا ، چين و استراليا در بارة حضور نيروهاي روسي
در آذربايجان سخنراني ميكنند . در اين نشست ها استنكاف
شوروي براي بيرون كشيدن نيروهايش از ايران، خلف وعده و
مغاير با مادة 2 از بخش 4 منشور سازمان ملل اعلام
ميشود و زير سؤال است . اصرار آمريكا براي خروج شوروي
از ايران و مقابله با بدست آوردن نفت شمال را بسياري
از مورخان ، سرآغاز جنگ سرد مي دانند (7) سرانجام
گروميكو عقب نشيني را مي پذيرد .
حضور در بازيهاي المپيك
در فيلمي از اخبار مووي تون ، تحت عنوان «اولين بازي
هاي المپيك بعد از جنگ در لندن افتتاح شد »
Olympics first post war
games opened in London
: محمدرضا شاه در لندن و در افتتاحية بازي هاي المپيك
1948 كنار مادر ملكه انگليس ، ديده مي شود (8) .در
همين فيلم شاهد مبارزة ورزشكاران ايراني در تهران براي
حضور در المپيك نيز هستيم . در صحنه اي از اين فيلم
شاه ، غلامرضا و عليرضا پهلوي ، محمود جم و تيمسار
امير احمدي ، بازيها را در تهران تماشا مي كنند . اسب
سوار ها با اسب بازي مي كنند
شاه در آمريكا
اولين سفر شاه به آمريكا ، در آغاز دومين دورة نخست
وزيريِ محمد ساعد مراغه اي ، رخ داد . در فيلم خبري
از يونيور سال اينتر نشنال نيوز شاهد استقبال رئيس
جمهور جديد هري ترومن و مردم واشنگتن از شاه هستيم .
در يك نمايش نمادين ، پرچم هاي ايران و آمريكا ، در
كنار هم حمل مي شوند . فيلم نشان ميدهد شاه مدتي از
اين سفر 48 روزه را در لاس وگاسِ نوادا گذراند . اورا
به همراه تيمسار يزدانپناه در بالاي يك سد مي بينيم.
مووي تون نيوز هم گزارش مفصل تري تحت عنوان « مهمان
ايرانيِ ترومن» ( (Truman's
visitor from Persia
از اين سفرفراهم آورده است . ضمنا شاه در نخستين
سالهاي تاسيس سازمان ملل متحد در مجمع عموميِ سازمان
سخنراني ميكند در حالي كه نصرالله انتظام پشت سر او
ايستاده است .
|
