|
بانوی
اردیبهشت فیلم جدیدی نیست -همان زمان که ساخته وبه
فستیوال ها و محافل خارج کشور ارسال شدمعلوم بود که
کاری است در جهت حمایت از باند دوم خرداداما لابی های
خارج از کشور رژیم واحزاب متمایل به شبه اصلاح طلبان ،
مبلغ این فیلم شدند وبنیاد پژوهش ها هم این کار را با
عنوان یک اثر ممتاز! نمایش داد که همان زمان هم با
اعتراص گروه زنان مترقی در کنفرانس مذکور مواجه شد
اکثرفیلمهای سینمای گلخانه ای جمهوری اسلامی فاقد
ارزشهای بالای سینمایی هستند اما آنچه در اینگونه
فیلمها مهم است محتوای آنها ست که به ظاهر مسایل
اجتماعی و انتقادی را مطرح میکنند اما اگر به سوژه
آنها با تامل توجه کنیم در می یابیم که در خدمت منافع
حکومت ساخته شده اند. بانوی اردیبهشت هم یک کار
تبلیغاتی برای حکومت اسلامی است وروزی خواهد رسید که
وقتی نقش هنرمندان در ماندگاری فاشیسم اسلامی مطرح می
شود .برای اینکه حضور سازندگان اینگونه فیلمها درتثبیت
حکومت سرکوبگر اسلامی مشخص شود، نقد آگاهی دهنده خانم
مهستی شاهر خی را میخوانیم
.
***
هنوز
فیلم بانوی اردیبهشت را ندیده بودم ولی نامش بی اختیار
مرا به یاد نمایشنامه بانوی سپیده دم اثر آلخاندرو
کازرنا می انداخت و از خود می پرسیدم این بانوی
اردیبهشت کیست؟ این بانوی بهاری؟ بانوی ماه مه؟ اول
ماه مه؟
در
آستانه ی پاییز این فیلم را با حضور دلنشین مینو فرشچی
در نقش فروغ کیا دیدم. در بانوی اردیبهشت بهار را
ندیدم. تهران پر بود از برگهای سوخته و برگهای به
تاراج رفته، پر از برگریزان و حضور دائمی خزانی مستقر
و طولانی. سرتاسر شب را با کلافگی گذراندم و اگر حالا
اینها را می نویسم از سر شادی و شعف نیست بلکه برای
توضیح دادن حسی است که با دیدن فیلم بانوی اردیبهشت به
من روی آورد. برای نشان دادن حالتم ناچارم خیلی سریع
فیلم را تحلیل کنم.
این
فیلم از لحاظ ساختمانی از چند بخش ترکیب شده است.
1/
فروغ
در غروب: این بخش روایت آزادی از زندگی نامه فروغ فرخ
زاد است. انتخاب نام فروغ، زنی تنها، زنی فیلمساز،
مستندساز، با عشق بی پایانی به شعرش و هم چنین به
پسرش، زنی با وابستگی عاطفی بسیار به مردی که رئیس
اوست و ماجرایشان بی شباهت به ماجرای فروغ فرخ زاد و
ا. گ. نیست همگی عناصری هستند که یادآور زندگی نامه ی
فروغ فرخ زاد، زن محبوب شعر معاصر ایران است و ماجرایش
می تواند هم پرفروش باشد و هم مردم پسند.
2/
فروغ
نامه ها: بخش شاعرانه و انشاء نویسی و شعرخوانی و نامه
نگاری و تلفن بازی های آبکی فیلم را در برمی گیرد. این
بخش از ملال آورترین و سطحی ترین و غیرواقعی ترین بخش
های فیلم است. آدمهایی که هر روز همدیگر را می بینند
ولی برای هم نامه می نویسند و به هم تلفن می زنند تا
نامه هایشان را پای تلفن برای هم بخوانند. این بخش را
می توان بخش برخورد نزدیک از نوع سوم نام نهاد.
ساختمان این بخش بدون توجه به نوع زندگی افراد و شرایط
سنی آنها تنظیم شده است. گویی برای جلب تماشاگرانٍ
جوان ناچاریم رمانتیزیم رقیق دبیرستانی پسند را به
فیلم و شخصیت های فیلم، شخصیت هایی بالاتر از چهل سال
و با زندگی ایی پر مشغله تزریق کنیم. بعضی از این
قطعات آنقدر بد و آبکی است که آنها را می توان نامه
های نارسیسی رخشان به خودش دانست. نامه ها، تلفن ها،
دسته گل، ورود ناگهانی دکتر رهبر در برابر خانه ی فروغ
در شب تولد فروغ، همه از تخیلات زنانه ای نشات می گیرد
که با واقعیت دنیای مردانه ای که در ایران کنونی می
شناسیم تناقضی کامل دارد. و امان از آن صدای ملال آور
با ته لهجه کرمانی که انشاء های کلاس سوم دبستان را
برای معشوقه می خواند و فروغ هم این کلمات را
تکرارکنان با خود به همه جا حمل می کند. حالا مثلاً
نمی شد مکالمات دونفره این دو را پخش کرد؟ گمان می
کنید از کیفیت نازل و بازاری شعر فیلم چیزی کم می شد؟
3/
فروغ
فرخ زاد: این بخش به بخش فمینیسم اسلامی که زیر نظر
مشاوران حقوقی و اسلامی و به خصوص همکاران مجله زنان
تهیه شده است می پردارد و نظرگاه دولت و جمهوری اسلامی
را در مورد مسئله ی زنان نشان می دهد. برای این بخش از
نظرات صاحب نظرانی مانند شهلا لاهیجی و مهرانگیز کار و
فائزه هاشمی استفاده است. بخش هایی که فروغ می دود و
ورزش می کند (زن و ورزش؟)، اوقاتی که تنهایی به
رستوران می رود، زمانی که تنهایی در جستجوی راه حلی
برای پاسخ دادن به نیازهایش به عنوان یک زن تنهاست،
همه ی این بخش ها بسیار حساب شده و مطابق با سیاست
ویترین فرهنگی دولت نوشته شده است.
4/فروغٍ
فیلمساز: این بخش فیلمهای مستند سیاه و سفید و
ویدئویی را برمی گیرد. سینمای مستندی که متأثر از
سینمای کیارستمی است و به اصطلاح مستندهای ساختگی
رخشان بنی اعتماد را تشکیل می دهد. این مستندها بسیار
زیادند و این لایه از فیلم به ورق زدن صفحات مجله ی
زنان می ماند و به فیلم جنبه ای مردمی می بخشد. سینمای
پس از انقلاب از نشان دادن توده های محروم و منفور
اجتماع که عناصر به ظاهر انقلابی فیلم را تشکیل می دهد
بهره ی فراوان برده است و مدام از راه نمایش دادن مردم
محروم تغذیه می کند. سینمای مردم پسند و مردم فریب
یعنی نمایش بی موردٍ فقر مثل همین فیلم.
5/۵-
و
بالاخره فروغ، زنی تنها در آستانه ی فصلی سرد: این
بخش مشکلات زندگی فروغ را در برمی گیرد. فروغ، زنی
تنها، زنی چهل و دو ساله، زنی در آستانه ی نیمه ی دوم
زندگی خویش، فروغ سعی می کند که به زندگی و خواسته های
زنانه ی خود بیندیشد و آنها را به شکلی معقولانه حل
کند. نهایت تعمق فروغ، پاسخ گفتن به سلام آقای دکتر
رهبر است. آقای دکتر رهبر؟ - مردی که از او هیچ نمی
دانیم. مردی که رئیس است، دکتر است، رهبر است، مردی که
می تواند معرفی نامه برای زندان تهیه کند، مردی که می
تواند پسر فروغ، مانی را، با تلفنی از زندان کمیته ی
منکرات آزاد کند، مردی که وقت و بی وقت به فروغ تلفن
می زند، مردی که به خود اجازه می دهد تا بی خبر ناگهان
به در خانه ی فروغ بیاید راستی این مرد، این رهبرٍ
جدید کیست؟
6/
تهران
و رفاه مردم پسند: این بخش نمایش تهران به عنوان شهری
مترقی است. لوکس باز های لوس فیلم، تهران و اتومبیل
رانی در بزرگراه های تهران همراه با آواز پاوارتی. دو
موش دست آموز خانواده! چای لیپتون برای صبحانه! خوراک
قارچ برای شام! نامه هایی با پاپیون قرمز! دفتر
خاطراتی ملوس! از سوسولیزم افراطی باز هم بگویم یا تا
همین جا برایتان کافیست؟ از نکات جالب فیلم اینست که
فیلمسازان ما در جهانی لوکس و کاتالوگی زندگی می کنند
و در محلات فقیر نشین از فقر مردم فیلمهای مستند سیاه
و سفید و یا ویدئویی می گیرند!
فروغ
، زنی که در سال ۱۳۶۷ (به روی کار آمدن دولت خاتمی؟)،
چهل و دو ساله می شود. زنی که در بیست و چند سالگی اش
عشق و انقلاب را تجربه کرده است. زنی که از این پیوند
پسری بیست ساله (فرزند انقلاب؟ نسل انقلاب؟) را دارد.
زنی که همچون مام وطن مدام نگران آینده ی فرزند خویش
است. زنی که نمی خواهد فرزندش ترکش کند و به خارج از
کشور، پیش پدرش (تبعیدی انقلاب؟) برود. طبیعی است که
مام وطن نمی گذارد که پسر جوانش که حاصل انقلاب است به
پدرش در تبعید بپیوندد.
به
خوبی می دانیم که فروغ کیا، نوبر کردانی نیست. یادمان
هست در فیلم روسری آبی، نوبر کردانی، دختری کارگر و
فقیر به همسری صاحب کارخانه، که مردی بیوه و بسیار مسن
تر از او بود در آمد . این طوری مسئله فقر، اختلاف
طبقاتی و اختلاف سنی با صیغه ای محرمانه حل می شد.
نکته مشابه و مثبتی بین این دو زن وجود دارد، رنج زنان
از رابطه ای پنهانی است. ظاهراً به نظر که این زنان
تلاش می کنند تا با مطرح کردن مسئله و علنی کردن
پیوندهای مخفیانه سهم خود را از آزادی دریافت کنند.
نکته ی
منفی فیلم در پیشنهاد کردن مسئله صیغه های پنهانی است.
البته به خاطر داریم که نوبر کردانی سرانجام پس از شش
ماه از ادامه ی این رابطه مخفیانه سر باز می زند و همه
چیز را رها می کند، در حالی که فروغ کیا پس از تعمقی
طولانی تلفن بازی را از سر می گیرد و از این رابطه ی
پنهانی سر باز نمی زند. تنها تفاوت اینست که این بار
فروغ است که آگاهانه و با تصمیم قبلی شماره را می گیرد.
فروغ
کیا کیست؟ دکتر رهبر کیست؟ آیا فروغ کیا مام وطن نیست؟
آیا مام وطن عمیقاً به عشق رهبر نیازمند است؟ راستی پس
از آن که مام وطن (بانوی اردیبهشت) سلام گرم رهبر
(آقای خرداد ماه) را با سلامی گرم تر پاسخ گفت، چه
خواهد شد؟ آیا او هم مثل نوبر کردانی، صیغه ی رهبر
بزرگ خواهد شد؟ فروغ، نامی لبریز از نور و روشنایی،
زنی تنها که پس از جدایی از همسرش با دکتر رهبر (و نه
دکتر روهرو) آشنا شده است و از این آشنایی سخت خشنود
است، فروغ به عشق نیازمند است و این نیاز را با تلفن
ها و نامه های دکتر رهبر (و نه حاج آقا رهبر) پر می
کند. فروغ، نماد نور و روشنایی و امید و متجلی شده در
پیکر انسانی که زن است؛ کسی که در ابتدای فیلم در
دفترش جمله ای از رومان رولان را حک می کند: انسان
بودن هدیه نیست، حقی است واگذار نشدنی! فروغ که تلاش
می کند همه را به هم برساند و برای همه اطرافیانٍ خویش
مفید باشد و به دلٍ همه راه برود. فروغ، در آستانه ی
نیمه ی دوم زندگیش سرانجام اعتراف می کند که به ارزش
های جنگ و انقلاب احترام می گذارد و فروغ موفق می شود
برای آزادی پسرش، او را با کارگزاران حکومت آشتی بدهد،
فروغ در پایان، پس از تعمقی طولانی به آقای رهبر (رهبر
بزرگ؟) دوباره به گرمی با سلامی پاسخ دهد.
اگر
فروغ کیا در پایان، پس از تعمقی طولانی و غور بسیار بر
این رابطه ی دیرینه و غیررسمی به تصمیمی نهایی می رسید
و عملی غیر متداول انجام می داد، عملی که نمایانگر این
باشد که او زنی است که روی پاهای خود ایستاده است و می
تواند بدون اینکه سایه ی مردی بر سرش باشد به زندگی
ادامه بدهد، این فیلم می توانست به ایده های فمینیستی
نزدیک باشد. ولی فروغ کیا چه می کند؟ او پس از تعمقی
طولانی و بی جواب گذاشتن تلفن ها و پیامهای دکتر رهبر،
ناگهان گوشی را برمی دارد و شماره ی دکتر رهبر را می
گیرد و به گرمی به او سلام می گوید، چرا که فروغ کیا
نیاز به این دارد که همیشه سایه ی رهبری بر سرش باشد.
نتیجه این است که ما باز برمی گردیم به نقطه ی اول.ا
البته شاید این سلام گرم و این شماره گرفتن از جانبٍ
فروغ را بشود آغازی برای افشای این رابطه و علنی کردن
رابطه پنهانی بین این دو تلقی کرد.
مانی و
نسل جوان: در کنار فروغ، زندگی پسر بیست ساله اش،
مانی، جوانی پشت کنکوری را می بینیم که بی خود و بی
جهت در جشن تولدی دستگیر می شود. مانی، جوانی غرب زده
است با ظاهری قرتی. مانی که حتا زیر ابروانش را
برداشته، سخت در مورد مادرش غیرتی است و نمی تواند
حضور مرد دیگری را در زندگی مادرش تحمل کند. مانی با
آمدن دکتر رهبر به خانه شان در شب تولد فروغ چنان
خشمگین می شود که اشک ریزان از خانه می گریزد. همین
مانی ناگهان مشتهای ملوسش بالای چشمان پاسدارٍ مسلحٍ
کمیته بادمجان می کارد، و در پایان بنابه توصیه مادر
نمونه اش برای کسب آزادی خود با پاسدار کمیته دست
دوستی می دهد.
رخشان
بنی اعتماد در مصاحبه ای با مجله سینمایی سایت اند
ساند گفته است: ... فیلم نامه را چند سال پیش نوشته
بودم و کار ساخت فیلم هم تقریباً همزمان با انتخابات
(ریاست جمهوری) انجام شد. اما مطمئنم اگر آقای خاتمی
در این انتخابات پیروز نمی شد این فیلم هرگزروی پرده
نمی رفت... از فیلم استقبال خوبی شد و برای چند ماه در
سراسر ایران روی پرده بود. نقل قول از هفته نامه ایران
جوان، سال دوم، شماره ۷۷، بهمن ۱۳۷۷، ص ۳۳)
ساخته
شدن فیلم همزمان با انتخابات و امکان قرار دادن دادن
چند صحنه از درگیری مردم با عوامل حکومتی و مطرح کردن
اعتراض به محدودیت های آزادی های فردی برای زنان و
جوانان در فیلم، عوامل محبوبیت فیلم را تشکیل می دهد و
گرنه به عنوان سینما فیلم در سطحی نیست که ماندنی باشد
و یا حاوی نوآوری و ابداعی باشد. راز پرفروش بودن فیلم
و محبوبیتٍ آن در همان چند صحنه است. یعنی که مردم
بیشتر در جستجوی بیان خواسته های خود و مطرح کردن
مشکلات خود هستند و از این منظر است که فیلم از لحاظ
جامعه شناسی جالب می شود. چون اگر در نظر بگیریم که
مانی، نمادٍ نسلٍ جوان و فروغ، مظهرٍ زنان اند، یعنی
همان دو گروهی که همه ی امید و رأیشان را به پای دکتر
خاتمی گذاشتند، حالا در این فیلم این دو گروه سریع
حضور خود را اعلام می کند و از او تقاضای دریافت آزادی
های فردی و احترام به حقوق فردی انسان ها را دارد.
سلامٍ گرم فروغ به رهبر و دست آشتی مانی به سوی پاسدار
کمیته بیانگر راه حل نهایی است که از سوی بانوی
فیلمساز به ما داده می شود. پیامٍ فیلم ممکن است برای
ما قانع کننده نباشد و بسیار سطحی به نظر برسد ولی
همین پیام و چهره ی به ظاهر مردمی، همین نگاه بانوی
فیلمساز کافیست تا فیلمی را که از همه ی عناصر مردم
پسند و انتقادهای سازشکارانه ترکیب کرده است به فیلمٍ
پر فروش و مردم فریبی تبدیل کند. فراموش نکنیم که
سینمای انتقادی با سینمای متفکر و انقلابی تفاوت فاحشی
دارد، همان طور که گنجشک زرد با قناری خوش آوا تفاوت
دارد. تفاوتشان در کندوکاو و ریشه یابی مسئله است و نه
از سر باز کردن و آشتی و سلام و علیک کردن قال قضیه را
کندن.
فیلم
بانوی اردیبهشت بیشتر به فیلم تبلیغاتی، حزبی،
انتخاباتی نزدیک است تا به هنر هفتم. باید گفت که
علیرغم فروش بسیار و تبلیغاتی که در حول و حوش این
فیلم انجام گرفت و علیرغم هیاهوی بسیاری که بر سر این
فیلم به راه انداخته اند، بانوی اردیبهشت از لحاظ هنری
فاقد نوآوری است. باید افزود که این فیلم درهای جدیدی
را به روی افق های ذهنی بیننده باز نمی کند و این را
هم نباید فراموش کرد که این فیلم و به خصوص فیلم آژانس
شیشه ای اسناد معتبری از سینمای آغاز دوره ی ریاست
جمهوری خاتمی به حساب می آیند. اسنادی که نمایانگر
کمتر شدن فشار سانسور در نحوه ی ارائه ی فیلم و در
نهان، پیشنهاد سازش و تحمل را با خود به همراه دارد.
در
پایان می توان با قاطعیت گفت که بانوی اردیبهشت، نه
بانوی آذر ماه است و نه بانوی مهرماه. او نه بانوی
بهمن ماه است و نه بانوی تیرماه. فروغ کیا، بانوی
خردادماه است. فروغ کیا، چهره ای ساختگی و ترکیبی،
تلفیقی از مجموعه ای مردم پسند، از سوی فیلمسازی
سیاستمدار برای تماشاگر ایرانی. چرا که بانوی فیلمساز
می خواهد بانویی برای همه ی ماه ها و هم چنین زنی برای
تماه فصول و همه صحنه ها باشد. بانویی زیر سلطه ی
عاشقانه و مخفیانه به رهبر عزیز! بانویی که علیرغم این
که نام خانوادگی اش بنی اعتماد است هیچ گون اعتمادی به
او ندارم.
در فکر
اینم که آیا سلامٍ بانوی خرداد - ببخشید - سلامٍ بانوی
اردیبهشت بی طمع نیست؟
فکر
می کنم تا همین جا باید کافی باشد، مگرنه؟
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
این مقاله در مجله آوای زن شماره ۳۷ چاپ سوئد تابستان
۱۳۷۸/۱۹۹۹ به چاپ رسیده است |
