|
س ـ به عنوان شروع مطلب باید تبریک بگویم به شما که با ارائه
شهرقصه جهشی کرده اید از لحاظ فرم در کار تئاتر ایران که
متفاوت است با آنچه سابقاً از سایرین دیده ایم. و البته از
لحاظ محتوی هم کار شما در سطحی قابل بحث و گفتگو است، بخصوص که
ویژگی هایی در این کار مشهود است که از آن جمله نزدیکی اندیشه
شما با زبان مردم است و این کاری است قابل تحسین...
ج ـ تشکر می کنم.
س ـ غرض ما از این گفتگو تحلیلی است از پرسناژهایی که عرضه
کرده اید. شما قبلاً گفته اید که این نمایشنامه تمثیلی است از
زندگانی همه مردم، مسأله ای که بعد از دیدن شهرقصه نظرم را جلب
کرد موضوع گریزهایی بود که پرسناژها گاه به گاه از شهرقصه
به شهر واقعی می زدند و این گریز به وسیله برداشتن ماسک هایی
که صورت آن ها را می پوشاند عملی می شد. فی المثل پرسناژ خر یا
فیل را در نظر بگیریم.
ج ـ این ماسک ها که صورت پرسناژ را پوشانده است در حقیقت ماسک
هایی است که همه ما در طول زندگی بر چهره داریم. من می خواستم
نشان بدهم که همه پرسناژ ها علاوه بر این زندگی که با صورتک
ادامه می یابد زندگی درونی دیگری هم دارند. مثلاً پرسناژ ملا
که موجودی ریاکار و بد طینت می نماید، در واقع شخصیت درمانده و
بدبختی است و در ضمن همین جا اضافه کنم که این مسأله فقط مربوط
به چهار پرسناژی که از آن ها ماسک برداشته می شود نیست بلکه در
شش اپیزود باقی مانده که هنوز به روی صحنه نیامده به تناوب از
چهره تمام افراد نمایشنامه ماسک برداشته می شود و می توانم همه
آن چه را که گفتم در همان جمله که خود شما به نقل از من آورده
اید خلاصه کنم که «این تمثیلی است از زندگانی همه ما».
س ـ نکته دیگری که این جا به نظرم رسید لباس کارگری است که
پرسناژ خر به تن دارد. می خواستم سوال کنم آیا منظور شما
الگوبرداری از طبقه کارگر بوده است.
ج ـ برخلاف استنباط شما منظور من به هیچ وجه الگوبرداری از
طبقه کارگر نبوده. پرسناژ خر از نظر من سمبل یک مرد عامی است
که لباس خوبی به تنش کرده اند و او به مناسبت همین لباس
امتیازی بر سایرین پیدا کرده و البته بدون این که خودش گناهی
داشته باشد او مجبور است که از امتیازش استفاده کند ولی وقتی
درست نگاه می کنی می بینی او همان روستایی صادق و صاف و عامی
است که مجبور به کاری بر خلاف میلش شده است. وقتی که او ماسکش
را برمی دارد معلوم می شود او هم چقدر شخصیت درمانده و خرد شده
ای است. واقعیت شخصیت او هم همان موقع آشکار می شود که بدون
ماسک صحبت می کند.
س ـ در مورد بقیه پرسناژ ها خصوصاً فیل هم می خواستم توضیح
بدهید.
ج ـ می دانید دنیای ما و ذهن ما را ابعادی احاطه کرده اند. که
از جمله می توان خرافات و اوهام و سود جویی و سوداگری یا مذهب
را نام برد و این پرسناژها در حقیقت هرکدام یکی از آن ابعاد
هستند و ذهن دخترک گوینده را که می تواند هر یک از ما باشد
احاطه کرده اند، مثلاً خرس نمونه خرافات است و ملا سمبل مذهب و
شتر نمودار طبقه صنعتگر و کاسبکار امروزی که مجبور است هر روز
شغلش را عوض کند و میمون هم نمایشگر طبقه روشنفکر اخته امروزی
است که همه مسایل را آگاهانه می بیند و می فهمد ولی کار او در
همان حد تماشاگری تمام می شود.
س ـ گویا این تنها چهره سمپاتیک نمایشنامه است.
ج ـ بله و علت سمپاتیک بودنش هم این است که هیچ کاری نمی کند
چون اگر می فهمید و عکس العملی نشان می داد آن وقت آنتی پاتیک
می شد. در خود پیس هم می بینید موقعی که فیل می آید و بقیه
دسته جمعی می خواهند خرطومش را ببرند میمون فوراً موضوع را درک
و پیش بینی می کند ولی به جای آن که اقدامی بکند از پله ها
بالا می رود و از صحنه خارج می شود.
س ـ پس پله ها را می توان برج عاج روشنفکران تلقی کرد.
ج ـ نه تا این حد، دیگر مته به خشخاش نگذارید صحبت فقط برای
میمون است.
س ـ خوب برگردیم بر سر موضوع راجع به فیل توضیح می دادید.
ج ـ بله حضور فیل در واقع نمودار و نشانه تولد هر یک از ماست.
انسان نویی است که می خواهد پا به این دنیا بگذارد و طبعاً
غریبه هم هست و در ضمن آدمیت خوب، با صفا، پاک و دارای سعۀ
صدر، و همان طور که در خود پیس می بینیم فی المثل به دیدن پسر
عمویش می آید، و ناگهان با حادثه ای که همان شکستن دندان باشد
روبرو می شود. بعد مردم شهر هم به جای آن که کمکش کنند آن یکی
دندانش را هم می شکنند و خرطومش را هم می برند و او هم که آدم
خوب و مودبیست به جای این که اعتراض کند خیلی دو پهلو صحبت می
کند و برای این که کسی از او نرنجد مثلاً می گوید «ممکن است
بنده دردم بیاید» و این بالاترین اعتراض اوست. بالطبع بقیه هم
که اعتراض سست او را می بینند پدرش را در می آورند و خلاصه آن
که سر فرود آوردن و تسلیم و تمکین و ادب فیل بیچاره اش می کند
و اگر مثلاً شدیداً اعتراض و امتناع می کرد شاید آن ها موفق
نمی شدند این بلا را بر سرش بیاورند.
س ـ پرسناژ میمون در این پیس، رقصی به آهنگ گل گندم می کند که
در آن مراحل کشت و برداشت محصول را تا به آخر انجام می دهد و
در ضمن آن هر یک از پرسناژ ها به خوبی از او استفاده می برند،
می خواستم بپرسم منظور شما از این صحنه بهره کشی بوده است یا
آن که می خواسته اید بهره وری آن ها را از دخالتی که در تولید
دارند مجسم کنید.
ج ـ من فکر می کنم مسأله باید روشن باشد. غرض من همان حالت
بهره کشی است و همان طور که می بینید همه از او استفاده می
کنند و هیچ چیزی برایش باقی نمی گذارند.
س ـ حتی شتر که نماینده طبقه صنعتگر است.
ج ـ بله در این جا دیگر این ها به صورت تیپ مطرح نیستند و
مثلاً همان میمون یا هرکدام دیگر این ها پرسناژهای محتاجی
هستند و حتی میمون از نظر من یک شخصیت سمپاتیک نیست چون فقط می
فهمد ولی هیچ اقدامی نمی کند و بالاترین کارش هم مثلاً این است
که شعر بخواند و بگوید:
هیچ خنجر دیگه پیدا نمیشه
که شبی پشت رفیقی رو سوراخ نکرد
می دانید مسأله ای که من می خواستم مطرح کنم اینست که از این
گنداب چه کسی می تواند بیرون بیاید بدون آنکه آلوده شده باشد.
س ـ در این روابطی که پرسناژهای نمایشنامه شما با هم دارند و
به بهره کشی. و سودجویی از یکدیگر توجیه شد یک موضوع روشن نیست
و آن نیروی که این روابط را پا بر جا نگه می دارد.
ج ـ منظور شما ذهنیت دختر است که تنها شخصیت زنده نمایشنامه
بوده و این مطالب را که برایش مطرح است بر پرسناژها تحمیل می
کند؟
س ـ خیر، منظور من این نیست چون این روابط خارج از ذهن دخترکهم
وجود دارند و بعد به ذهن دختر منتقل می شوند. مقصود من آن
نیرویی است که سعی می کند این روابط پا بر جا بماند و در خارج
از ذهن دخترک ..... دارد.
ج ـ قضیه اصلاً به آن صورت که مطرح کردید نیست، چون می خواهم
ایننمایشنامه را به طور کلی عوض کنم زیاد دلم نمی خواست راجع
به این نکته بخصوص صحبت کنم. می دانید این بحث خیلی تلخ است
ولی خوب حالا که مطرح شد عرض می کنم این شهر قصه در حقیقت حلقه
گرگ ها است. یک روایت فولکلوریک است، مطابق این روایت در شب
های سرد زمستان وقتی دو گرگ گرسنه به هم برخورد می کنند ترس در
آن ها ایجاد می شود که مجبورشان می کند روبروی هم بنشینند و
مواظب یکدیگر باشند، ترس از این که هرگاه یکی به دیگری پشت کند
آن دیگری او را بدرد. در نتیجه این ها مدتی روبروی هم می
نشینند و بعد گرگ های دیگر هم از راه می رسند و کم کم حلقه ای
از گرگ ها تشکیل می شود که هرکدام از ترس دیگران فقط سعی شان
در این است که پلک هایشان روی هم نیفتد و خوابشان نبرد و به
محض آن که یکی از آن ها خوابش می برد بقیه روی او می ریزند و
پاره پاره اش می کنند در حالی که ممکن است در تمام این مدت
چندین شکار هم از پهلوی آن ها گذشته باشد ولی همان ترس آن ها
را از اقدام به شکار و رهایی از آن وضع باز می دارد. این روشن
شد که شهر قصه در حقیقت حلقه گرگ هاست، حلقه ای که در آن هر یک
از پرسناژها، خر یا شتر یا شخصیتی که در اپیزود ششم در زیر
ماسک ملا می بینیم فقط کوشش دارند که به دست دیگران نابود
نشوند. شاید اگر هرکدام از آن ها اقدامی می کرد نه حلقه ای
تشکیل می شد و نه وضعیتشان آن قدر دردناک بود. و این در واقع
تراژدی ای از سرگذشت نکبت بار آدمیزاد است.
س ـ در این جا سوالی به نظرم آمد. می خواستم بپرسم طرح مسائلی
که مربوط به مردم است تا چه حد می تواند از روی سن یک تئاتر
دولتی دلنشین باشد.
ج ـ درست می گویید. قبل از شما هم من این حرف را از چندین نفر
دیگر شنیده ام، که چرا کاری را که مربوط به مردم و به زبان آن
ها ساخته شده در تئاترها و تالارهای خصوصی روی سن نیاورده ام.
من معتقدم حرف حسابی از هر جا و هر تریبونی که گفته شود دلنشین
است. علاوه بر این از شب اول بلیط فروشی روی این صندلی ها
چادری ها و طبقه خیلی عامی و به قول معروف یقه چرکین ها نشسته
اند و من دقیقاً مواظب امپرسیون و اثر نمایش روی چهره این ها
بوده ام. برای مثال تا به حال سه مرتبه در قسمت آخر که صدا از
پشت سر پخش نمی شود و گوینده زن با صدای خودش می گوید «بچه ها،
بچه ها می خوام براتون قصه بگم» کسی از میان تماشاچیان به صدای
بلند گفت: «بی خود» یا حرفی از این قبیل، و هنوز چند ثانیه
نگذشته بود که او به گریه افتاد. و فکر نکنید که این جملات از
روی مقصودی مثلاً به منظور به هم ریختن سالن گفته شد بلکه
گوینده صرفاً برای تسکین دادن اعصاب متشنج خود آن را ادا کرده
است. می دانید من همه این ها را به حساب تأثیر نمایشنامه بر
روی مردم می گذارم. پس می بینید که حتی از روی همین سن هم این
گفتگوها موثر می افتد و خیال می کنم برای تماشاچی ایرانی به
علت فقدان سنت تئاتری اجرای نمایشنامه در یک سالن دولتی یا غیر
دولتی فرقی نکند.
س ـ می خواستم بپرسم کسب پیس تمثیلی تا چه حد می تواند برای
تماشاچی به قول شما یقه چرکین و چادری قابل درک باشد و آیا
اصولاً یک تماشاچی عامی قدرت درک سمبل های شما را دارد؟
ج ـ شما از کجا می دانید که تماشاچی عامی قدرت درک سمبل ما را
ندارد؟
س ـ بنده فقط سوال کردم!
ج ـ من این موضوع را تجربه کرده ام. یعنی بار اول در مورد
نقاشی متوجه شدم که وقتی یک تابلو مدرن اصیل را فرضاً به یک
بچه نشان می دهید، و سوژه تابلو هم فی المثل کوه باشد شما
خودتان ممکن است متوجه اثر این تابلو بر روی کودک نشوید. و
شاید هم بعد از مدتی تأمل مطلب را دریابید، ولی همان بچه به
محض دیدن تابلو متوجه موضوع می شود و بعدها اگر کوه واقعی را
هم به او نشان بدهید شاید قبول نداشته باشد. حال در مورد همین
پیس هم اگر فی المثل از شما یا من بپرسند که به چه علت در صحنه
آخر بغض می کنید نه من می توانم جوابی بدهم نه شما. چون این
کار علت منطقی ندارد و صرفاً یک تکنیک است. من در این
نمایشنامه به دنبال امپرسیونیسم رفتم، گذاشتن رنگ ها پهلوی هم
و رنگ ها در این جا مسایل مختلفی بود که می خواستم مطرح کنم،
بعد به همه این مجردات یک کمپوزیسیون (ترکیب) دادم.
کمپوزیسیونی که یک ریتم معین را ایجاد می کرد و البته یک سال و
نیم هم وقت مرا گرفت. در تمام این مدت سعی من در این بود که
این کمپوزیسیون به بهترین وجه شکل بگیرد و هر صحنه ای با ریتم
معین دقیقاً صحنه بعدی را با ریتم معین خود به دنبال بکشد.
شاید اگر بخواهیم همه آن چه را که گفتم خلاصه کنم می توانم
بگویم «شاید تمام این نمایش یک ریتم باشد اگر فی المثل کند یا
تند شود پیس به جای کمدی تبدیل به تراژدی خواهد شد.»
س ـ توجیه طرح مسایلی مثل استخدام در ادارات و مشکلاتش، یا
بوروکراسی اداره ثبت و یا امثالهم که سوژه های کهنه و ساییده
شده ای هستند و شدیداً به ساختمان نمایشنامه لطمه می زنند از
نظر شما چیست؟
ج ـ اتفاقاً در مورد موسیقی پیس هم همین ایراد را به من گرفتند
که چرا موسیقی را به عنوان یک پدیده جالب و مشتری جمع کن در
نمایشنامه ها به کار می گیرید. از نظر من باز همان مسأله ریتم
نمایشنامه مطرح است، مثلاً موقع نوشتن این پیس من به مواردی
برخورد کردم که از نظر ریتم احتیاج به موسیقی داشت. همان جا
علامت گذاشتم که این قسمت مثلاً احتیاج به موسیقی با ضرب تند
یا کند دارد. بعد برای همان قسمت ها جستجو کردم و مثلاً همان
آهنگ گل گندم را از رادیو گرفتم و یا موسیقی و شعر «نه دیگه
این واسه ما دل نمیشه» را خودم ساختم و همه این ها را در همان
جای مخصوص به خود قرار دارم. این جا موسیقی به عنوان یک
اتراکسیون به کار گرفته نشده ، در بعضی از لحظات، نمایشنامه از
جهت ریتم احتیاج به مسایل سطح پایین داشته یعنی تشخیص داده شد
که فرضاً برای این که از شدت و تلخی یک صحنه کم بشود باید به
دنبال آن از یک مسأله اجتماعی
Banal
استفاده بشود و من به شما قول می دهم اگر قبل از آن آهنگ جاز
«حمومی» در انتهای پیس مسأله ثبت احوال مطرح نشده بود حتماً
مسأله بیش از آن چه هست تلخ می شد و قلب شما می گرفت و این را
من تجربه کرده ام که با یک پس و پیش شدن «ریتم» به کلی ترکیب
پیس عوض می شود و فرضاً همین نمایشنامه تبدیل می شود به
ملودرام که اصلاً کار من نیست و کار مجلات فکاهی است. ولی من
هم در بعضی لحظات برای ایجاد ریتم مورد نظر احساس احتیاج به
همین مسایل می کنم و به طور کلی این مسایل هم محملی برای قرار
دادن مسایل اصلی در جای خودش است. نکته دیگر این که این کار
کمک زیادی به پر شدن فاصله فکری بین روشنفکر و مردم عادی می
کند. این دو دسته در عصر ما روز به روز در حال فاصله گرفتن از
یکدیگرند و این فاصله بالاخره باید به طریقی از بین برود و من
فکر می کنم کار من کوششی باشد در پر کردن خندق ذهنی بین
روشنفکر و مردم. چون آن چه در مورد تئاتر به خصوص روی صحنه می
بینیم کارها مدرن و حتی اولترا مدرن غیرقابل تحمل برای تماشاگر
عادی ایرانی است.
س ـ در مورد قضیه شاعر که با اوزان و قوافی سر و کار دارد و به
اصطلاح کهنه پرداز است می خواستم توضیحی بدهید، چون این مسأله
هم به نظر من به حد کافی کهنه شده و مطبوعات سالها است که به
طور مداوم از آن تغذیه می کنند.
ج ـ در مورد قضیه شاعر غرض من به کلی متفاوت از برداشتی است که
شما کرده اید. من نمی خواستم به دسته بخصوصی از شعرا توهین
کرده باشم، مقصود من ابتلای فکری اجتماع است به سنت شعر و
شاعری، و یا بهتر بگویم رشد غیر معقول شعر است در فرهنگ امروزی
ما. من متأسف می شوم وقتی می بینم که سه چهار مطلب اکثر مجلات
ما تبدیل به شعر شده و حتی اخیراً ..... روزنامه های خبری ما
هم شعر چاپ می کنند. من می خواهم بگویم این چه معنی دارد که
همه حرکات اجتماعی و فکری ملتی در شعر خلاصه شود. دنیا در حال
تحرک است و ما در حال تسکین. دنیا مشغول استفاده و جستجو از
ظرفیت ها و استعدادهای ناشناخته فکری خودش است و ما تمام محتوی
فرهنگی خود را می خواهیم در شعر و شاعری خلاصه کنیم.
س ـ سؤال دیگری که به نظرم رسید راجع به نحوه اجرای نمایشنامه
است و آن مسأله پخش صدا از خارج سن و تطابق حرکات هنرپیشه ها
با صدای پخش است. فکر نمی کنید این نحوه اجرا تا حدی از کارهای
سابق رادیویی شما ملهم شده باشد؟
ج ـ به هیچ وجه. آن چه ما را وادار به این کار کرد اجبار
هنرپیشه ها در به کار بردن ماسک بود، چون همان طور که می دانید
همه شخصیت های نمایشنامه به جز زن گوینده و خاله سوسکه و آقا
موشه ماسک دارند و طبعاً باید صدا برای آن ها از بیرون پخش شود
و صدای ضبط شده هم به کلی با صدای عادی فرق دارد. پس اگر قرار
شد این سه نفر با صدای خودشان دیالوگ ها را بخوانند ناهمسانی
در بین صداها پیدا می شد و الا در پیس های بعدی که در دست اجرا
داریم به هیچ روی مسأله به این صورت مطرح نیست. هرکدام از پیس
ها به خودی خود کوشش و جستجویی است در جهت یافتن بیان تازه ای
برای تئاتر ایرانی.
س ـ آخرین سؤالی که می خواستم بکنم راجع به برنامه هایی است که
برای آینده دارید؟
ج ـ ما فعالیت تئاتریمان را در همان آتلیه تئاتر ادامه خواهیم
داد و همان طور که عرض کردم سه پیس آماده اجرا داریم. یکی قطعه
پلنگ است که منظوم و بر اساس وزن های فولکلوریک ساخته شده و
دیگری نمایشنامه ای است که بر اساس عکس العمل بازیگران در
مقابل اعمال یکدیگر ساخته شده.
س ـ ممکن است توضیح بیشتری بفرمایید؟
ج ـ بله فرض کنیم دو انسان
A
و
B
روبروی هم قرار گرفته اند. حال انسان
A
حرکتی انجام می دهد فی المثل دستش راتکان می دهد این عمل طبعاً
تولید عکس العملی را در انسان
B
خواهد نمود که خود منشاء عملی برای انسان
A
می شود و او را وادار به عکس العمل می نماید و این سلسله حرکات
و اعمال به صورت زنجیره ای ادامه پیدا خواهد کرد. ما اساس کار
را بر روی همین مسأله قرار دادیم، بدین ترتیب که من شخصیت هریک
از هنرپیشه ها را قبل از شروع برایشان تشریح می کنم که فی
المثل تو آدمی هستی با این شخصیت، با این طرز تفکر، با این
وابستگی طبقاتی، با این شغل و غیره و در ضمن سفارش هم می کنم
که بعد از شروع به حرف های من توجهی نکنند و بعد خودم با یک
حادثه کار را آغاز می کنم و بر همان اساس عمل و عکس العملی که
شرح دادم کار بخودی خود ادامه پیدا می کند.
س ـ نتیجه چطور بوده است؟
ج ـ بسیار عالی. گاهی هنرپیشه ها چنان در پوسته جدیدشان فرو می
روند که شخصیت اصلیشان را فراموش می کنند.
س ـ پیس سوم هم که گفتید به همین طریق است؟
ج ـ خیر این پیس شامل یک سری اپیزودهای مختلف است که بدون
دیالوگ و به طریق پانتومیم اجرا می شود و این پانتومیم ها همه
با ضرب های ایرانی اجرا می گردند. یک سری کار دیگر هم هست که
هنوز تمام نشده.
ـ موفقیت بیشتر شما را در راهی که در پیش گرفته اید آرزو می
کنم. باشد کوشش های شما زمینه ای برای ایجاد یک بیناد نو در
زمینه تئاتر ایران باشد و در ضمن از همکاری صمیمانه شما
متشکریم.
نقل از ماهنامه نگین شماره 43 .آذر 1347
|
اشتراک گذاری: |
 |
|
